Badania porównawcze w zakresie społecznego poznania: od psa i wilka do człowieka - fragmenty. EnikKubinyi, Zsófia Virányi, and Ádám Miklósi Eötvös University. COMPARATIVE COGNITION & BEHAVIOR REVIES 2007 Volume 2, pp 26 - 46. Tłumaczenie: Agata Burkat
Streszczenie
Specyficzne procesy udomowienia psa, ich naturalna socjalizacja z człowiekiem oraz możliwość śledzenia zmian ewolucyjnych poprzez porównywanie zachowania psów z zachowaniem wilków czynią psy interesującym przykładem w badaniach nad zachowaniem społecznym. W niniejszym artykule autorzy omawiają cenne porównania jakich dokonali pomiędzy zachowaniem psów i wilków. Poprzez identyczne wychowywanie psów i wilków a następnie porównywanie ich behawioru, odkrywają oni pewne specyficzne dla psów zachowania, przejawiane zwłaszcza w stosunku do człowieka. Taki schemat badań pozwala być pewnym, że prezentowane zachowania są przejawem specyficznych dla gatunku cech (genów) a nie różnic w doświadczeniach. Wyniki badań pokazują, że społeczne przywiązanie, prawdopodobnie synchronizacja zachowania oraz zdolności komunikacyjne psów uległy znacznej zmianie w procesie udomowienia. Autorzy są zdania, że niniejszy model zachowania psów może zapewnić nowy wgląd w ewolucję ludzkiego zachowania społeczno-poznawczego.
Wprowadzenie
Psy posiadają 3 główne charakterystyki, które czynią je niezwykle ciekawymi obiektami badań z dziedziny zachowań społecznych. Po pierwsze, w trakcie ewolucji ich zachowanie uległo takiej zmianie, która pozwoliła im z powodzeniem funkcjonować w ludzkim świecie. Po drugie, zachowanie przodków psa może być odtworzone przy pomocy obserwacji zachowania wilka. Badacze mogą zatem prześledzić zmiany, jakie zaszły podczas procesu udomowienia psa, czyniące je doskonałymi kompanami człowieka. Po trzecie, naturalna socjalizacja psa w ludzkim środowisku stanowi proces paralelny do socjalizacji ludzkich dzieci.
Różne populacje homo sapiens wywędrowały z Afryki około 50,000-100,000 lat temu i osiedliły się w południowowschodniej Azji oraz Europie. Wtedy to po raz pierwszy spotkały one wilki. Proces ten mógł zacząć się już około 40,000 lat temu, jednak dowody archeologiczne wskazują na okres 12,000-15,000 lat. Rozbieżność ta może jednak wynikać z prawdopodobieństwa, iż genetyczne jak również behawioralne oddzielenie się wilków od przyszłych psów nastąpiło wcześniej aniżeli widoczne były ich zmiany anatomiczne. Tak czy inaczej psy były pierwszymi udomowionymi przez człowieka zwierzętami.
Niektórzy badacze sugerują, że udomowienie zaczęło się w momencie, w którym wilki zaczęły wykorzystywać pożywienie dostarczane im przez ludzi. Następnie ludzie zachęcili wilki do dołączenia do nich. Selektywne nagradzanie określonych zachowań wilków doprowadziło do wyodrębnienia się stad psów. Interesujący wydaje się przy tym fakt, że psy zawsze potrfiły żyć blisko człowieka, mimo iż kultury ludzkie tak bardzo się od siebie różnią w zależności od regionu świata. Ponadto niesamowity jest fakt, że psom udało się stworzyć bliskie stosunki z człowiekiem około 3,000-5,000 lat wcześniej niż któremukolwiek z innych gatunków. Z tego, co wiadomo, psy nie były udomawiane z żadnej konkretnej przyczyny (np. dla zdobycia pożywienia). Jak wskazują wykopaliska związane z pochówkami, psy łączyła z człowiekiem specjalna, być może nawet duchowa więź od samego początku.
Zachowanie przodków
Badania genetyczne zidentyfikowały wilka jako ewolucyjnie najbliżej spokrewnionego przodka psa. Fakt ten zapewnia bardzo dokładne tło porównawcze, choć wilki zostały rozsiane po całej północy i są reprezentowane w genetycznie i behawioralnie różnych populacjach. Dodatkowo, wilki cierpią z powodu polowań człowieka i zniszczenia środowiska w większości regionów świata, dlatego prawdopodobnie zmieniły swoje zachowanie w wielu aspektach (np. zwiększyły swą homofobię). Badania terenowe wilków wykazały, że złożoność społecznych zachowań tych zwierząt jest porównywalna do obserwowanej u naczelnych. Wilki żyją w zamkniętych grupach rodzinnych. Ich relacje dominacji są zależne od kontekstu, stosunki pokrewieństwa, sojusze i przyjaźni komplikują obraz. Choć ogólną zasadą jest, że para alfa, ma wyłączne prawo do krycia, indywidualne preferencje często zmieniają ten zwyczaj. Członkowie sfory koordynują swoje zachowania w trakcie polowań a także pomagają sobie wzajemnie w wychowywaniu potomstwa. Wilki posiadają bardzo wyraziste środki komunikacji wizualnej, dźwiękowej oraz chemicznej.
Socjalizację w środowisku człowieka można uznać za naturalny proces w przypadku psa. Nie wyklucza to możliwości, że psy mogą przeżyć i tworzyć grupy społeczne złożone z przedstawicieli własnego gatunku bez udziału człowieka. Należy jednak podkreślić, że jeśli jest zapewniony kontakt z ludźmi w pierwszych dniach życia nawet dzikiego zwierzęcia, jest możliwa jego socjalizacja – historia ewolucyjna psa stawia go w niezwykłej pozycji w stosunku do człowieka. W przeciwieństwie do wilków, których socjalizacja do ludzi musi rozpocząć się przed dniem dziesiątym od narodzin (otwarcie oczu), psy posiadają w tym przypadku większą tolerancję na zwłokę – okres ten zamyka się w 12 pierwszych tygodniach życia. Społeczne przywiązanie do człowieka rozwija się nawet po 20-minutowych spotkaniach dwa razy w tygodniu lub po codziennym kontakcie wzrokowym z ludźmi.
Ponadto tendencje związane z dążeniem do kontaktu z człowiekiem nie zmieniają się nawet w przypadku karania (porażenia prądem) szczeniąt. Poziom socjalizacji psów waha się między poszczególnymi osobnikami (tak jak w przypadku dzieci), ale narażenie psa na ludzkie środowisko społeczne jest naturalną konsekwencją ich ewolucyjnej historii. Ponadto, społeczne środowisko i doświadczenia psów pod wieloma względami odpowiadają tym które mają ludzkie dzieci. Niektóre dane wskazują, że istnieje podobieństwo pomiędzy tym, jakie interakcje łączą ludzi z małymi dziećmi oraz z psami. Gdy pyta się właścicieli psów o ich relacje ze swoimi czworonogami, nie ma wątpliwości, że traktują je oni jako członków swoich rodzin, a czasem wręcz przyznają, że relacje te zbliżone są do relacji, jakie ich łączą z własnymi dziećmi. Ponadto, 6,5% wybranych losowo klientów centrów weterynaryjnych powiedziało, że może sobie wyobrazić sytuację, w której podaje trudno dostępny lek swojemu psu zamiast podać go osobie spoza rodziny. Dlatego porównanie niemowląt i szczeniąt może stanowić okazję do zbadania, w jaki sposób zachowują się dwa organizmy o bardzo różnych ścieżkach ewolucyjnych narażone na podobne środowisko społeczne.
Family Wolf Project: Porównanie zachowania ukierunkowanego na człowieka u intensywnie socjalizowanych wilków i psów
Do tej pory zostało przeprowadzonych zaledwie kilka systematycznych badań porównawczych, ale nawet te badania różniły się od siebie pod wieloma względami (centrum ich zainteresowania i wstępne hipotezy robocze). Dalsze badania wilków pełne były uchybień metodologicznych. Wilki są trudnym obiektem do obserwacji w naturze, ponieważ ich styl życia jest niezwykle dynamiczny i zasiedlają odległe terytoria. Zwierzęta trzymane w niewoli często zmuszano do egzystowania w nienaturalnych warunkach fizycznych i społecznych, a tym samym osiągano jedynie ograniczony wgląd w życie tego gatunku. Dlatego nie dziwi fakt, że pojawiło się wiele sporów dotyczących struktury i funkcji stada wilka i wielu behawioralnych aspektów życia tego zwierzęcia.
Z eksperymentalnej perspektywy porównawczej, w różnych procedurach socjalizacji stosowanych w badaniach wilków w niewoli pojawiają się dalsze problemy. Wcześniej zaznaczono, że w celu uzyskania porównywalnych wyników doświadczalnych, fizyczne i społeczne doświadczenia dwóch gatunków muszą być na porównywalnym poziomie. W tym celu dwa podejścia wydają się oczywiste. Jeśli chodzi o dzikie wilki, trzeba porównać je z dziko biegającymi psami. Jednak w przeciwieństwie do wilków, dziko żyjące psy pochodzą często z populacji osobników, które wcześniej żyły pod opieką ludzi. Ponadto wydaje się, że udomowienie psów wpłynęło przede wszystkim na ich relacje z ludźmi, a mniej na wewnątrzgatunkowe zachowania społeczne. Dlatego jedyną rozsądną możliwością rekonstrukcji procesu udomowienia na podstawie danych porównawczych jest narażenie wilków i psów na podobne ilości doświadczeń z ludźmi. Takie podejście zapewnia, że różnice między zachowaniem psów i wilków będą wynikały ze specyficznych różnic genetycznych między gatunkami, a nie ze względu na brak doświadczeń (np. neofobia) lub wpływ procedur eksperymentalnych. Jak zasugerowano powyżej, wilki można socjalizować, gdy szczeniaki są oddzielone od matek jeszcze przed otwarciem oczu i spędzają co najmniej 20 godzin w bliskim kontakcie z człowiekiem. W badaniu zdecydowano się na podążenie tym wzorem zarówno w przypadku psów jak i wilków.
Procedura socjalizacji
Wcześniejsze badania dotyczące uspołecznionych wilków dotyczyły umiejętności rozwiązywania problemów, umiejętności uczenia się oraz agresji wewnątrzgatunkowej, nie badano zachowań związanych z człowiekiem. Ponadto liczebności prób w tych badaniach często były niskie, a wilki i psy nie były socjalizowane na porównywalnym poziomie.
Badacze w opisywanym eksperymencie zdecydowali się uniknąć tych braków. W latach 2001-2003 zdobyli oni wilki w wieku 13, 4 i 6 dni z 5 miotów (6 samców i 7 samic) i 11 psich szczeniąt o podobnym wieku z 5 miotów (6 samców i 5 suk, wszystkie kundle, urodzone w schroniskach). Unikalną cechą tego projektu badawczego było to, że każdy psi jak i wilczy szczeniak miał swojego ludzkiego opiekuna, który spędzał 24 godziny na dobę razem ze zwierzęciem przez okres około 9-16 tygodni. Mimo że zwierzęta miały okazję spotykać przedstawicieli swojego gatunku regularnie (przynajmniej raz w tygodniu), spędzały większość czasu w bliskim kontakcie z postacią opiekuna. Dodatkowo, każdy opiekun przedsięwziął szczególną ostrożność, w celu uniknięcia sytuacji konfliktowych i agresywnych interakcji celem utrzymania przyjaznego i ufnego stosunku ze zwierzęciem.
Opiekunowie zwierząt często nosili zwierzęta w nosidełku na własnym ciele a w nocy z nimi spali. Zwierzęta były karmione początkowo za pomocą butelek, później (w wieku 4-5 tygodni) stałym pokarmem podawanym z ręki. Kiedy zdolności motoryczne zwierząt na to pozwoliły, zostały one przeszkolone w chodzeniu na smyczy a także w wykonywaniu podstawowych poleceń. Zwierzęta często zabierano w różne miejsca samochodem lub publicznymi środkami transportu. Ponadto były one częstymi gośćmi na uniwersytetach, w klubach dla psów i szkołach szkolenia. Od trzeciego tygodnia życia zwierzęta były badane w uniwersyteckim laboratorium. Badania te dotyczyły preferencji społecznych, społecznej i fizycznej neofobii, reakcji na dominację, wyszukiwania obiektów, komunikacji z człowiekiem i posesywności. Po tym intensywnym okresie, wilki były stopniowo włączane do wilczego stada w Gödöll (niedaleko Budapesztu) a opiekunowie odwiedzali je raz lub dwa razy w tygodniu. Wizyty te zakładały bezpośredni kontakt i wspólne aktywności (takie jak spacer), szkolenia z zakresu posłuszeństwa (siadanie i warowanie w zamian za nagrody) oraz eksperymenty, które zostały zakończone, gdy wilki osiągnęły wiek 1,5-2 lat. Psy otrzymywały tę samą procedurę intensywnej socjalizacji z tą tylko różnicą, że po zakończeniu eksperymentu pozostawały ze swym opiekunem, lub były oddawane do adopcji.
Podporządkowanie intensywnie socjalizowanych wilków
Dzięki intensywnej socjalizacji, kolejnym szkoleniom i badaniom, opieka nad wilkami nie stanowiła problemu dla osób do tego wyznaczonych, nawet po okresie młodzieńczym wilków. Aby to zademonstrować, przeprowadzono analizę zachowania 8 wilków (1 samiec i 2 suczki w wieku 2 lat, 4 samice i 1 samiec w wieku 1 roku) za pomocą badania podporządkowania. Pięć pozostałych intensywnie uspołecznionych zwierząt nie było dostępnych w czasie testowania, jednak były one wychowywane i traktowane w taki sam sposób jak ich koledzy. Zwierzęta obserwowano tylko raz podczas badania przedstawionego poniżej, w związku z tym dane te mają jedynie zadanie sygnalizujące.
Reagowanie na imię w stadzie. Zwierzęta były trzymane razem w stadzie, wraz z innymi (nie tak intensywnie socjalizowanymi, 3 - lub 4-letnimi) wilkami na powierzchni 10.000 m2. Opiekun wchodził do pomieszczenia, w którym znajdowało się stado i wołał swojego podopiecznego po imieniu a następnie próbował dotknąć wilka. Wszystkie zwierzęta odpowiedziały na zaproszenie i podeszły do opiekuna w czasie krótszym niż 46 sekund . Opiekun następnie przytrzymywał swojego wilka, zapinał mu obrożę i smycz i razem opuszczali pomieszczenie. Podczas kolejnych zadań, zwierzę było badane oddzielnie od innych zwierząt ze stada, gdzie opiekun i kamerzysta, z którym zwierzę było zaznajomione byli obecni.
Siadanie i warowanie. Opiekun wydawał komendę „siad” i „waruj” dwukrotnie. Trzymał on w ręku kulkę pożywienia, trzymał dłoń nad wilkiem i wypowiadał komendę w języku węgierskim. Każdy wilk wykonał zadanie. Wtedy kobieta (lat 23), z którą wilki nie były zaznajomione powtarzała te same komendy. Każdy wilk bez wyjątku wykonał zadania ponownie.
Komenda „siad” była powtórzona przez obie osoby (opiekuna i nieznajomą). Kolejne zadanie polegało na tym, aby zwierzę jak najdłużej siedziało. Okazało się, że czas siedzenia w przypadku komend słyszanych od obu osób nie różnił się.
Zakładanie psich akcesoriów. Wilki były przyzwyczajone do noszenia kagańca, więc nie było zaskoczeniem, że każde zwierzę pozwoliło sobie go ubrać, bez jakichkolwiek oznak sprzeciwu, w czasie krótszym niż 15 sekund. Podobnie, wszystkie wilki pozwoliły swoim opiekunom umieścić na ich łapach skarpetki (jedną z przodu i jedną z tyłu), choć nigdy nie miały takich doświadczeń. Tylko 2 wilki ściągnęły skarpetki w kolejnych 30 sekundach. Jednakże, gdy kobieta próbowała założyć wilkom kołnierze, 4 zwierzęta (z obu grup wiekowych) wykazały agresywne zachowania, więc zatrzymano dalsze badania w tym zakresie. Inne 4 zwierzęta zaakceptowały kołnierze od osoby, której nie znały.
Społeczna i fizyczna neofobia. Nieznana kobieta zachęcała wilki do zabawy zabawkami. Każde zwierzę zbliżyło się do niej, 2 bawiły się zabawkami, 2 były neutralne, a 4 (wszystkie suki) okazały łagodny stres (kuliły ogon między nogami). W innym badaniu neofobii, obserwowano, jak wilki reagowały na wysokie na 1 m bariery (czerwone pasy szerokości 10 cm są przypięte do łańcucha a między nimi znajdują się 10-centymetrowe przerwy). Tego rodzaju bariery były powszechnie używane do polowań lub tworzenia pułapek w Europie Wschodniej. Z powszechnego doświadczenia wynika, że dzikie wilki boją się przechodzić przez takie przeszkody. Jednakże 6 z uczestniczących w badaniu 7 wilków zachęconych do przejścia przez tę barierę pokonało ją w ciągu minuty. 2-letnia suka przekroczyła ją bez żadnych zachęt.
Zachowanie psów z perspektywy porównawczej
Jako hipotezę roboczą, założono, że zdolności społeczno-poznawcze psów zostały ukształtowane przez środowisko człowieka, dlatego elementy zachowania psa są poddawane analizie w duchu koncepcji Human Behavior Complex (HBC) opracowanej przez Csányi. HBC ma trzy główne wymiary: towarzyskość, synchronizacyjne zachowania oraz konstruktywność. Zaletą takiego podejścia jest to, że dekomponuje ono złożone zachowania społeczne na mniejsze wymiary, które mogą być przedmiotem odrębnego dochodzenia w perspektywie porównawczej. Wartość modelu porównawczego będzie zależeć od tego, w jakim stopniu owe wymiary można zbadać doświadczalnie i oszacować dla każdego gatunku. Na podstawie HBC wprowadzono Dog Behavior Complex (DBC).
Socjalizacja i przywiązanie
Uspołecznione szczenięta wilków wykazują przywiązanie do swoich ludzkich opiekunów, jednak czy odbywa się to kosztem innych wilków (preferencja człowieka zamiast innego wilka) nie jest wiadome. Frank i Frank (1982) stwierdzili, że wilki obcujące zarówno z ludźmi jak i z pobratymcami, wybierały wilki, gdy dawano im możliwość wyboru. Wyniki te stoją w opozycji do wyników badań z udziałem malamutów, które chętniej wybierały ludzi, nawet pomimo faktu utrzymywania bliskiej więzi z matką. Jednak niedawno autorzy artykułu wykazali, że intensywnie uspołecznione szczenięta wilków preferują towarzystwo ludzi ponad towarzystwo innych wilków w wieku 3-5 tygodni. Wynik ten wskazuje, że intensywniejsza socjalizacja niż ta, w której brali udział Frank i Frank może hamować preferencje wobec tego samego gatunku, przynajmniej we wczesnym wieku.
Wiadomo z poprzednich doświadczeń, że psy łatwo rozwijają preferencji dla innych gatunków, takich jak króliki i koty, jeśli przyzwyczaja się je do ich towarzystwa we wczesnym okresie życia. Dlatego też nie jest pewne, czy preferencja psów wobec ludzi jest wynikiem specjalnego wpływu środowisku człowieka, czy psy mają po prostu wysoką tolerancję wobec osobników innych gatunków. Ponadto, nie tylko psy i wilki należą do gatunków, które akceptują ludzi jako partnerów społecznych. Podobne efekty socjalizacji jak u tych gatunków zaobserwowano również u lisa srebrnego.
Agresywne zachowanie
Wilki są często uważane za zwierzęta agresywne lecz obserwacje ich zachowań w naturalnym środowisku pozwalają stwierdzić, że są to raczej spokojne zwierzęta a wzrost ich agresji jest ograniczony głównie do pewnych okresów życia społecznego (np. gody).
Co ciekawe, długotrwałe obserwacje wilków i psów (pudli) w pierwszym roku życia wykazały, że młode wilki były mniej agresywne. Podobnie, Frank i Frank odkryli, że szczenięta wilków nie są agresywniejsze od szczeniąt malamutów.
Badacze z węgierskiego ośrodka badawczego przeprowadzili kilka eksperymentów behawioralnych raz w tygodniu, w laboratorium, w pierwszych tygodniach (3-9 tydzień) życia zwierząt. Badanie zwykle zaczynało się, gdy zwierzę zostawało wprowadzone do punktu wyjścia przez znanego eksperymentatora. Po przeprowadzeniu badania eksperymentator podnosił młodego wilka i wręczał go opiekunowi. Żaden ze szczeniaków nie zachowywał się agresywnie podczas 131 interakcji ze znaną osobą eksperymentatora podczas testów, ale wśród 13 wilków było 9, które warknęły na i/lub próbowały gryźć eksperymentatora (w 41 przypadkach na 143 interakcji lub 29% ). Gro warknięć i ataków (np. prób gryzienia) u wilków i brak takich zachowań u psów może być wytłumaczone przypuszczeniem, że wilki albo nie lubią być dotykane lub ograniczane w ruchach, albo mają zaniżony dolny próg aktywizacji agresywnych zachowań.
Przywiązanie do opiekuna
Wcześniejsze prace dowodziły, że psy wykazują przywiązanie do opiekunów analogiczne do ludzkich dzieci w Strange Situation Test.Oryginalne badania składają się z kilku epizodów separacji i powrotów między matką a dzieckiem. Na podstawie tej pracy opracowano funkcjonalną definicję przywiązania, która stwierdza, że podmiot jest w stanie rozróżniać i odmiennie reagować na różne obiekty przywiązania – wykazuje zatem szczególne preferencje wobec opiekuna (szuka bliskości) oraz inaczej reaguje na rozłąkę i ponowne złączenie z opiekunem aniżeli z kimś innym.
Psy, jak dzieci, wykazują preferencje dla swych opiekunów i przejawiają specyficzne zachowanie wobec niego w porównaniu do osób obcych. Porównanie zachowań 4-miesięcznych oswajanych wilków i psów wykazały znaczne różnice. Szczenięta psów wykazywały głębokie przywiązanie do opiekuna i większą preferencję wobec opiekuna niż osób nieznajomych, preferencji tej brakowało natomiast u wilków. Stało się to pomimo faktu, że społeczne doświadczenia z ludźmi były porównywalne dla obu gatunków. Jeśli przywiązanie jest wynikiem tylko społecznych doświadczeń nie powinno być różnic między psami i wilkami. Tak więc brak przywiązania wobec pierwotnego opiekuna (który karmił wilki butelką i spędził z nimi pierwszy tydzień w bliskim kontakcie) u wilków może mieć podłoże genetyczne. Podobnie, zachowania związane z przywiązaniem u psów mogą być związane z ich ewolucyjną historią życia w środowisku ludzkim.
Brak zachowań świadczących o przywiązaniu u wilków nie oznacza, że nie preferują one swoich opiekunów ponad inne osoby – obce czy znajome. Po dłuższej rozłące z opiekunami obserwowano zachowania witające i „pozdrawiające” ze strony wilków przy ponownym spotkaniu. Gdy do pomieszczenia z wilkami wchodziło po kolei kilka osób, wilki szybciej reagowały na pojawienie się opiekuna, częściej w obecności opiekuna merdały ogonami. Ponadto, wilki skakały na swoich opiekunów częściej niż na inne osoby. Interesujący jest również fakt, że wilki szybciej podchodziły do nowych osób za pierwszym ich spotkaniem, natomiast za drugim robiły to później, nawet jeśli między pierwszym a drugim spotkaniem minęło kilka tygodni. Świadczy to o ich dobrej pamięci.
Współpraca
Wilki są znane ze swoich zdolności do współpracy, którą przejawiają przy okazji polowania na zwierzynę w sforach. Wykorzystują one szereg taktyk pozwalających na dogonienie, złapanie i uśmiercenie swojej ofiary, choć szczegółowa wiedza na ten temat nie jest jeszcze dokładnie poznana. Co ciekawe, dane są również ubogie w przypadku psa. Wydaje się, że proces udomawiana psa zakłócił starodawną organizację społeczną.
U dzikich psów więzi rodzicielskie oraz tendencje do opiekowania się cudzym potomstwem są zredukowane; nie polują one razem, lecz wolą mniejszą zwierzynę, którą zdobywają samodzielnie. Jest jednak oczywiste, że psy gończe i myśliwskie przejawiają zachowania kooperacyjne w stosunku do ludzi. W badaniach obserwacyjnych zanotowano skomplikowany rodzaj współpracy pomiędzy osobą niewidomą a psem przewodnikiem. Gdy się wzajemnie prowadzą, daną czynność wykonuje zawsze jedna część z pary. Okazuje się, że w czasie wędrówki człowiek i pies naprzemiennie zmieniają się rolą inicjatora kolejnego ruchu.
Synchronizacyjna funkcja zachowania: uczenie się przez obserwację
Skuteczne funkcjonowanie grup społecznych często zależy od zdolności poszczególnych jednostek do prowadzenia działań w sposób skoordynowany. Gatunek ludzki jest szczególny z tego punktu widzenia ze względu na naszą skłonność do muzyki i tańca, zdolność empatii i podatność na hipnozę, które stanowią szczególny wkład w ową funkcję. Istnieje jednakże kilka mechanizmów zachowań wspierających synchronizację zachowań w grupie zwierząt, na przykład, uczenie się przez obserwację. Davey (1981) sugeruje, że uczenie się przez obserwację sprzyja spójności społecznej. Uczenie się społeczne ma tę zaletę, że behawioralne umiejętności można nabyć przy stosunkowo niewielkim wysiłku, obserwując innego osobnika. Synchronizacja jest realizowana na poziomie grupy, ponieważ społeczne uczenie się ułatwia rozpowszechnianie się umiejętności zachowania wśród członków grupy i między pokoleniami.
Pomimo faktu, że w przypadku wielu społecznych ssaków udowodniono istnienie społecznego uczenia się, niewiele wciąż wiadomo na temat tego zjawiska u psowatych. Ostatnie badania dostarczają jednak dowodów na obecność społecznego uczenia się wśród psów. Okazuje się, że jeśli psy przebywają w otoczeniu ludzi lub przedstawicieli swojego gatunku, które z powodzeniem rozwiązują stawiane przed nimi zadania, same również są pod tym względem bardziej efektywne. Ponadto psy potrafią wykorzystać informacje, które otrzymują za pośrednictwem społeczności w celu przezwyciężenia własnych nawykowych zachowań. Mogą one również zaadoptować potencjalnie bezużyteczne zachowanie na wzór zachowania człowieka, nawet gdy nie dostają za to żadnych wzmocnień. Niedawno udowodniono, że psy mogą wykorzystywać działania człowieka jako wskazówkę dla własnych zachowań oraz że przestrzegają one zasady społecznego współżycia w kontekście obcowania z człowiekiem.
Podsumowując, psy okazały się być bardzo elastyczne w społecznym uczeniu się oraz pokazano, że są w stanie uczyć się od innego gatunku i to bez jedzenia i innych wzmocnień, nawet gdy cel czy rezultat takich działań nie jest jasny. Podobne zjawisko zachodzi w rozwoju człowieka.
Konstruktywizm: zachowanie komunikatywne
Zrozumienie ludzkich gestów i ukrytych w nich sygnałów.Wielu badaczy zakłada, że zwiększone umiejętności komunikacyjne psów znacząco przyczyniły się do ich pomyślnej integracji z człowiekiem w jego niszy. Niewiele jest jednak badań odkrywających komunikację międzygatunkową, większość skupia się na komunikacji wewnątrz grupy gatunkowej. Niektórzy specjaliści twierdzą, że zdolność psów do komunikacji z człowiekiem oparta jest na złożonych zdolnościach komunikacyjnych wilków. Na przykład wilki często komunikują się między sobą za pomocą sygnalizowania kierunku, w jakim porusza się zdobycz. Zdolność rozumienia takich sygnałów może stanowić podłoże rozumienia przez psy ludzkich sposobów wskazywania.
Ostatnio przeprowadzono różne eksperymenty w celu porównania zdolności uspołecznionych wilków i psów do znajdowania ukrytego pokarmu na podstawie sygnałów wysyłanych przez człowieka. Badacze sprawdzali reakcje badanych 7 psów i 7 wilków pochodzących z rezerwatu na bliskie wskazywanie oraz spojrzenia człowieka stojącego przed ich klatkami. W przeciwieństwie do psów, wilki nie opierały się na sygnałach wysyłanych przez człowieka. Badania te jednak nie były do końca poprawne metodologicznie, albowiem wilki nie były wychowywane w taki sam sposób jak psy. W zadaniach na rozpoznawanie bodźców wzrokowych wilki wychowywane przez człowieka osiągały lepsze wyniki niż te wychowywane przez ludzi jak i inne wilki.
Nie jest zaskakujące, że wilki socjalizowane przez człowieka na poziomie porównywalnym do psów znajdowały jedzenie na podstawie wskazówek udzielanym im przez człowieka.
Kolejnym ważnym, ale często zaniedbywanym aspektem związanym z zadaniami angażującymi wskazywanie, jest konieczność patrzenia na osobę wskazującą przez psa (wilka). Nawet intensywnie socjalizowane wilki nie szukały kontaktu wzrokowego z człowiekiem ani w codziennych sytuacjach, ani w trakcie eksperymentów. Wyjaśniałoby to ich kiepskie wyniki w zadaniach na szybkie i odległe wskazywanie (powyżej 50cm od wskazywanego obiektu, eksperymentator od razu po wskazaniu obiektu przyciąga rękę do pozycji wyjściowej i nie patrzy na wskazywany obiekt).
Co ważne, szczenięta psa w wieku 4 miesięcy są w stanie wykonać zadania na szybkie i odległe wskazywanie bez specjalnej wczesnej socjalizacji. Pomimo faktu, że każdy dzień stanowi dla psa okazję do uczenia się ludzkich gestów, ich rozumienie w zakresie wskazywania pozostaje niezmienne w wieku 4 jak i 11 miesięcy. Po intensywnym szkoleniu wilki znacznie poprawiają swoje wyniki w powyższych testach, co idzie w parze z ich gotowością do patrzenia na człowieka. W wieku 11 miesięcy wilki osiągają poziom wykonania porównywalny do tego, jaki występuje u psów w ich weku. Istotny jest tutaj fakt dużych międzyosobniczych różnic występujący u wilków. Być może jest to podstawa, która posłużyła ludziom w wyborze psów za swych towarzyszy. Zdolności komunikacyjne są dla człowieka niezmiernie ważne, dlatego przypuszcza się, że podczas udomawiania psów, zmianie uległy właśnie te ich umiejętności. Mimo że nie wiadomo na pewno, czy zdolność rozumienia gestów wskazujących istnieje u szympansów, dowiedziono, że zdolność ta jest u psów porównywalna do tej, którą posiadają dzieci w wieku 1,5-2 lat. Psy są w stanie odpowiedzieć na wskazywanie w bardzo rozmaitych formach, takich jak wskazywanie nogą oraz potrafią rozpoznawać oznaki behawioralne związane z ludzką uwagą.
Inicjowanie interakcji związanych z komunikacją
Zaznaczono wcześniej, że wilki, nawet po intensywnej socjalizacji wykazywały mniejszą niż psy skłonność do patrzenia na człowieka. Psy są do tego bardziej skłonne, nawet w sytuacjach, gdy zabrania im się dostępu do pożywienia będącego w zasięgu ich wzroku. Wilki w takich przypadkach znacznie mniej różnicują kierunki swojego spojrzenia pomiędzy człowieka a pożywienie. Fakt mniejszej skłonności wilków do spoglądania na człowieka został potwierdzony w badaniach porównawczych. Badacze zorganizowali eksperyment składający się z dwóch faz. W pierwszej fazie osobniki badane uczyły się, w jaki sposób zdobywać pożywienie za pomocą ciągnięcia liny. Co interesujące, nie zanotowano różnic międzygatunkowych w zakresie szybkości dochodzenia do sensu zadania oraz wąchania i drapania urządzenia. W drugiej fazie uniemożliwiano psom i wilkom uzyskanie pożywienia poprzez przymocowanie liny do aparatu w sposób dla psa/wilka niezauważalny. Celem badania było odkrycie różnic w reakcjach na taką nierozwiązywalną sytuację między dwoma gatunkami. Analizy wykazały, że psy, po kilku nieudanych próbach otrzymania pożywienia rezygnowały z dalszych prób i patrzyły na swoich opiekunów. Wilki natomiast całkowicie ignorowały obecność człowieka i bezskutecznie próbowały dalej lub też rezygnowały z dalszego działania i odpoczywały. Podobne wyniki otrzymano w przypadku zadania związanego z otwarciem pojemnika z pożywieniem, który na początku dawał się otworzyć, a następnie został zaklejony w ten sposób, że było to niemożliwe. Frank i Frank donoszą, że w ich eksperymencie wilki zaczynały swoje działania mające na celu rozwiązanie zadania i próbowały tak długo, aż im się udało lub aż czas się skończył. Malamuty natomiast eksplorowały podawane im obiekty i gdy stwierdzały, że nie potrafią sobie z nimi poradzić, wracały do początkowego punktu badania, gdzie emitowały szereg sygnałów proszących w stosunku do eksperymentatora.
W badaniach wstępnych obserwowano gotowość do kontaktu wzrokowego za pomocą warunkowania instrumentalnego. Osobniki w wiek 5 i 9 tygodni były nagradzane natychmiast po nawiązaniu kontaktu wzrokowego ze znajomym eksperymentatorem. Pięciotygodniowe szczenięta wilków mimo nagradzania pożywieniem zasypiały w trakcie 4-minutowych sesji eksperymentalnych: była to strategia, którą przyjmowały podczas innych nierozwiązywalnych zadań. Cztery tygodnie później wilki podejmowały intensywne próby zdobycia pożywienia w trakcie sesji, jednak częstotliwość kontaktów wzrokowych z człowiekiem nie uległa zmianie. Psy natomiast nawiązywały intensywny kontakt wzrokowy z człowiekiem w trakcie czwartej minuty eksperymentu.
Kolejne badania dotyczące intensywnie socjalizowanych wilków i psów dowodzą, że psy posiadają wrodzoną gotowość do patrzenia na ludzkie twarze, natomiast wilki zdają się ignorować ludzki wzrok. Obserwowano zachowanie 9-tygodniowych szczeniąt wilka i psa, które zachęcano do podejścia do pojemnika zawierającego świeże mięso z kurczaka. Następnie opiekun, stojący 3 m od podopiecznego, wołał zwierzę po imieniu. Psy spoglądały na opiekunów szybciej niż wilki. Motywacja do zdobycia pożywienia była w przypadku obu gatunków porównywalna, gdyż oba kierowały się do pojemnika w podobnym czasie. Badanie powtórzono 6 miesięcy później, lecz tym razem opiekunowie stali bez ruchu 2m od podopiecznych i nic nie mówili. Ponownie psy spoglądały na opiekunów szybciej i przez dłuższy czas niż wilki. Te drugie jednak szybciej kierowały się do pojemników. Ponadto w czasie tego badania wilki żyły już we własnych stadach przez okres 2 miesięcy, co prawdopodobnie miało wpływ na ich motywację, rywalizację i wytrzymałość.
Dwa niewykluczające się procesy mogą mieć wpływ na różnice między psami a wilkami w zakresie ich skłonności do spoglądania na ludzkie twarze. Po pierwsze, psy mogły zostać wybrane przez człowieka ze względu na silniejszy kontakt wzrokowy, jaki z nim nawiązują. Po drugie, psy mogą być bardziej tolerancyjne na spojrzenie człowieka, które dla wilka może stanowić dowód zagrożenia i wyzwalać agonistyczne zachowania z jego strony. W ludzkiej komunikacji, dynamika spojrzenia (lub wyrazu twarzy) stanowi sygnał inicjujący i utrzymujący interakcję komunikacyjną. Badacze zakładają, że ten aspekt komunikacji zadecydował o wyborze przodków współczesnego psa przez człowieka. Poprzez spojrzenie pies jest w stanie modyfikować zachowanie człowieka w taki sposób, aby było ono dla niego korzystne. Takie zachowanie można określić jako używanie narzędzi społecznych.
Komunikacja wokalna
Szczekanie jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech zachowania psa, ale również taką, której poświęcono niewiele uwagi. Obserwacje etologiczne dostarczyły dowodów na to, że jest to również element zachowania wilków, ale jest on używany tylko w bardzo ograniczonym znaczeniu związanym z ostrzeżeniem lub sprzeciwem oraz charakteryzuje się on relatywnie niewielką różnorodnością w zakresie akustycznej struktury. Psy natomiast dysponują szerokim zakresem wokalizacji, których używają w najrozmaitszych sytuacjach. Różnice ilościowe w zakresie szczekania u psów i wilków można zaobserwować już na wczesnym etapie ich rozwoju. Obserwacja szczeniąt psa i wilka w wieku od 3 do 5 miesięcy wykazała, że podczas testów na preferencje obiektów psy o wiele częściej wokalizują niż wilki. Nie zanotowano jednak szczekania ani warczenia – wszystkie dźwięki emitowane przez zwierzęta były wysokie i przypominały skomlenie czy piski oraz były słyszane głównie, gdy zwierzęta znajdowały się w większej odległości od obiektów. Wokalizacje te zinterpretowano jako przejaw dystresu.
Wcześniejsze teorie wokalizacji psów sugerowały, że jest to jedynie wyolbrzymione w toku ewolucji zachowanie, będące produktem ubocznym udomowienia, jednak ostatnie badania wykazały, że sytuacja może być bardziej skomplikowana. Ludzie słuchający szczekania psa, przejawianego w różnych sytuacjach (np. pies przywiązany do drzewa, szczekający na nieznajomą osobę przez płot czy bawiący się z opiekunem) są w stanie poprawnie je skategoryzować, gdy da się im listę możliwości. W innych badaniach osoby zaznaczały natężenia różnych cech, jakimi owe dźwięki się charakteryzują. Przykładowo szczekanie zarejestrowane podczas ataku na obcą osobę otrzymało najwyższe szacunki dotyczące natężenia agresji. Analizy poszczególnych typów wokalizacji pokazały, że różne parametry akustyczne owych dźwięków korelowały z kojarzonymi z nimi emocjami. Szczekanie zarejestrowane w agresywnych sytuacjach charakteryzowało się niższą częstotliwością podstawową i obniżoną harmonią oraz krótszymi przerwami między dźwiękami. Afiliacyjne odgłosy miały wyższą częstotliwość podstawową i zawierały więcej harmonii. Takie wyniki badań sugerują, że w procesie socjalizacji przodków psa, faworyzowane były te osobniki, które potrafiły za pomocą głosu przekazać swoje stany emocjonalne.
Te hipotezy dotyczące zmian w szczekaniu wraz z podobnymi zmianami w systemie komunikacji wizualnej psów wskazują na tendencję do wzrostu liczby i rodzajów komunikacyjnych zachowań u psów. Takie zwiększenie elastyczności w komunikacji jest wysoce adaptacyjne w przypadku tworzenia złożonych interakcji z ludźmi.
Przegląd danych dotyczących porównania psów z wilkami
Porównanie zachowań psów i identycznie socjalizowanych wilków wykazało istnienie wielu znaczących różnic w ich zachowaniach, zwłaszcza dotyczących człowieka. Nawet w tak młodym wieku jak 3-5 tygodni psy wykazywały więcej sygnałów komunikacyjnych w stosunku do człowieka oraz były mniej agresywne i unikające niż wilki, chociaż generalny poziom ich aktywności się nie różnił. W związku z wychowaniem przez człowieka, pięciotygodniowe szczenięta wilków preferowały obecność opiekuna ponad obecność innego człowieka. Jednak w przeciwieństwie do psów, wilki nie wykazywały zachowań, które można by zaklasyfikować jako przywiązanie do opiekuna, mimo swej preferencji. Psy wykazywały bardzo różne zachowania w zależności od tego, kto był ich adresatem: osoba opiekuna czy osoba obca. Miało to miejsce już w wieku 16 tygodni. Chociaż wilki nie wykazywały zachowań charakterystycznych dla przywiązania, ich preferencja związana z opiekunami pozostała silna jeszcze w wieku 1-2 lat. Wielu zakłada, że udomowienie psów wpłynęło na ich zdolność do komunikowania się z ludźmi. Wilki, których socjalizacja była porównywalna do psiej, potrafiły korzystać ze wskazówek, których udzielał im człowiek w zakresie działań na niewielkiej odległości (np. dotykanie, bliskie wskazywanie). Najnowsze wyniki badań dotyczących hodowlanych lisów, które nie zostały w żaden sposób wybrane ani szkolone w zakresie kontaktów z człowiekiem pokazują, że są one też w stanie podążać za ludzkim wskazywaniem i wzrokiem. W tym kontekście ważne jest, aby pamiętać, że psy uczestniczące w badaniach, były w stanie wykorzystać trudniejsze ludzkie gesty wskazujące (np. szybkie odległe wskazywanie) w sposób spontaniczny a wilki potrzebowały do opanowania tej umiejętności większej ilości treningów. Przyczyną tej różnicy może być to, że w przeciwieństwie do psów, ustanowienie kontaktu wzrokowego z wilkiem jest bardzo trudne. Ta psia zdolność może być przyczyną ich szybkiego uczenia się ludzkiej gestykulacji.
Psy jako model społeczno-kognitywnego zachowania u ludzi
Według Hare i Tomasello, główną przyczyną różnic w zachowaniu pomiędzy ludźmi i małpami jest gruntowna zmiana temperamentu. Selekcja zachowań nieagresywnych, które przeciwdziałały współpracy i złożonym działaniom społecznym wśród przodków człowieka stanowiła istotną zmianę. Hipoteza ta oparta jest na obserwacji niektórych zwierząt, które sztucznie wybierano do oswajania a następnie notowano w ich zachowaniu zmiany polegające na lepszym rozumieniu wskazówek udzielanych im przez ludzi. Pomimo tego, że takie zmiany mogły stanowić powód różnic między człowiekiem a innymi naczelnymi, dowodów jest zdecydowanie zbyt mało, aby szacować rolę temperamentu w rozwoju człowieka jako gatunku. Badacze zajmujący się porównaniem psów i wilków zaproponowali odmienny model ewolucji człowieka, w którym zmianie ulega wiele aspektów zachowania społecznego ludzi i jest to proces długotrwały i stopniowy. Może być on prześledzony za pomocą Human Behavior Complex (HBC), obrazuje on bowiem zmiany, jakim uległo zachowanie człowieka po jego oddzieleniu się od przodków, których dzieli z szympansami. Paralelny model może świadczyć o jego słuszności a takim paralelnym modelem można określić DBC, obrazujący ewolucję psów. Badacze wyrażają opinię, że model ewolucji psa jest doskonałym odniesieniem dla ewolucji człowieka, jako że obrazuje zmiany, jakim ulegało zachowanie społeczne psa po jego oddzieleniu się od przodka łączącego go z wilkiem. Może to więc być podstawa dla rozważań dotyczących ewolucji zachowania społecznego człowieka.
Tłumaczenie: Agata Burkat
Wszystkie artykuły podlegają ochronie prawnej, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz. U. z 1994 nr 24 poz. 83 wraz z p. zm.) o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Używanie, kopiowanie, przetwarzanie, wykorzystywanie, publikowanie w Internecie i innych mediach artykułów ze stron, bez zgody autora jest zabronione.
