Tekst stanowi elementy rozdziału książki Adama Miklosiego Dog Behaviour, Evolution, and Cognition.
Faza młodzieńcza (12 tygodni do 6 miesięcy i później)
Jest to najdłuższa i najbardziej różnorodna faza rozwoju, której jednak w badaniach poświęcono do tej pory najmniej uwagi. Większość badaczy domyślnie przyjmuje, że okres ten rozciąga się do czasu osiągnięcia dojrzałości seksualnej (chociaż Scott i Fuller uznają jego zakończenie w wieku 6 miesięcy, z powodu który nie jest do końca jasny).
Po przekroczeniu 16 tygodnia życia, młode zaczynają podążać za grupą polujących wilków. Mówi się, że spędzają ten okres w „szkole polowania”, dzięki czemu doskonalą zdolności percepcyjne, jak i motoryczne (Packard 2003). Wyprawy te dostarczają młodym wilkom możliwości dalszego rozwijania umiejętności łowieckich, wzajemnych interakcji i zachowań związanych z koordynacją strategii polowania. Z perspektywy rozwoju zachowania, najodpowiedniejszy moment zakończenia fazy młodzieńczej, może mieć miejsce, gdy wilki opuszczają swoją rodzimą grupę, czyli w przedziale 9 miesiąca życia, a 3 roku życia (Gese
i Mech 1991). Większość wilków odchodzi w wieku 2 lat, jeszcze przed osiągnięciem dojrzałości seksualnej, jednak aby osiągnąć sukces w utworzeniu własnej grupy,
lub przynajmniej dołączeniu do innej, zwierzęta te muszą przyswoić szereg nowych zachowań. Wilki zachowują więc pewną zdolność do rozwijania nowych relacji społecznych już po zakończeniu pierwotnego okresu socjalizacji. Być może zdolność ta stanowi podstawę rozwoju wtórnej socjalizacji u psów, które zostały odseparowane od swojej rodziny.
Prawdopodobnie, faza młodzieńcza jest zazwyczaj pomijana w dyskusji na temat rozwoju psów również dlatego, że trudno jest przedstawić jej ogólny zarys. W trakcie fazy młodzieńczej wilki wzbogacają swoje doświadczenie społeczne, natomiast w przypadku psów często nie ma to miejsca, spędzają one bowiem większość czasu samotnie, będąc odseparowanym od swojego rodzeństwa i matki. Taka częściowa społeczna izolacja może mieć bardzo istotny wpływ na późniejsze życie psa. Dlatego tak ważne jest szkolenie młodych psów lub ich udział w psim przedszkolu, szczególnie w przypadku psów miejskich. Prawdopodobnie w rezultacie selekcji, psy dojrzewają seksualnie wcześniej niż wilki, zazwyczaj około 9-18 miesiąca życia, w zależności od rasy. Wydaje się także, że u psów rozpoczęcie dojrzewania seksualnego jest niezależne od dojrzałości behawioralnej. Zatem, wiele ras nie prezentuje zachowań dorosłego osobnika do 2 roku życia, co pokrywa się
z czasem dojrzewania seksualnego wilków, choć są gotowe do kopulacji dużo wcześniej.
Wrażliwe okresy w rozwoju
Należy pamiętać, że na badania dotyczące rozwoju psa silny wpływ miały prowadzone równolegle badania dotyczące innych gatunków, a określenia takie jak „wrażliwe okresy”
czy „imprinting” poniekąd nadawały kształt interpretacjom obserwacji psów.
Scott i Fuller opisali okres krytyczny socjalizacji jako dobrze zdefiniowany w trakcie rozwoju, w którym doświadczenie z obiektami socjalizacji jest kluczowe. Brak takiego doświadczenia ma szkodliwy wpływ na naturalne zachowanie. Bazując na seriach przeprowadzonych eksperymentów, Scott i Fuller argumentowali, że okres krytyczny u psów trwa w przybliżeniu 3 do 12 tygodni życia, czyli koresponduje z okresem socjalizacji. Odkąd okres krytyczny po raz pierwszy pojawił się w koncepcji Lorenza i innych, a także w pracy Scotta i Fullera, nasze rozumienie tego pojęcia nieco się zmieniło. Po pierwsze zasugerowano, że to wrażliwy okres może być bardziej odpowiednim terminem, dlatego
że czas trwania tego okresu jest bardziej różnorodny niż w oryginalnym rozumieniu.
Po drugie, w wielu do tej pory studiowanych przypadkach, organizmy wyrażały preferencję do specyficznych gatunkowo bodźców (pozwalających wskazać pojawienie się predyspozycji), co ujawniało się poprzez szybkie uczenie się w trakcie ekspozycji na takie właśnie bodźce. Zgodnie z tymi ustaleniami dotyczącymi innych gatunków, można spróbować podsumować aktualną wiedzę na temat początku i końca wrażliwego okresu oraz specyfiki procesu uczenia się wilków i psów.
Dostępne dane sugerują, że wrażliwy okres socjalizacji jest dużo krótszy u wilków. Obserwacje zgłaszane przez Zimena (1987) pokazują bliską relację pomiędzy wczesnym kontaktem z człowiekiem (do 3 tygodnia życia) a efektywnością socjalizacji . Ludzie mogliby rozwijać bliską relację z wilkami, pod warunkiem, że socjalizacja rozpocznie się właśnie przed tym czasem. Wilki mogłyby być socjalizowane także po tym czasie, jednak w trakcie interakcji z człowiekiem, rozwijają one relatywnie wczesne zachowania dystansujące. Podobne rezultaty były uzyskane, kiedy wilki dorastały zarówno z rodzeństwem,
jak i z ludźmi (Frank i Frank 1982 oraz Fentress 1967). Eksperymenty z dzikimi osobnikami lisa (nie selekcjonowanymi) zdają się wspierać te obserwacje, ponieważ ukazują lękowe zachowanie u lisów, które były umieszczane w nieznanym środowisku w wieku 5 tygodni (Belayev 1985), co zazwyczaj uważane jest za koniec wrażliwego okresu.
Co ciekawe, istnieje pośredni dowód na to, że u wilka występuje także neonatalny okres wrażliwości (lub pojedynczy wrażliwy okres, który zaczyna się zaraz po urodzeniu). Jest on oparty wyłącznie na stymulacji węchowej, natomiast kolejny wrażliwy okres opiera się głównie (lub dodatkowo) na wizualnych i akustycznych informacjach. Do tej pory brak jest definitywnego dowodu na istnienie neonatalnego okresu wrażliwości, jednak powszechnie wiadomo, że wilki mogą być socjalizowane z ludźmi tylko wówczas, gdy są odseparowane
od osobników tego samego gatunku jeszcze przed otwarciem oczu i kiedy mają intensywny kontakt z człowiekiem (Klinghammer i Goodman 1987). Choć rola neonatalnego okresu wrażliwego nie jest jasna, możliwe, że w trakcie tego czasu zwierzę uczy się identyfikowania bodźców, które później stają się głównym celem w procesie socjalizacji. Zdaje się zatem,
że u wilków wczesne doświadczenie kontroluje późniejsze zdarzenia w rozwoju.
Uczenie się w tym wczesnym okresie zdaje się zależeć od pewnego rodzaju predyspozycji wobec specyficznych bodźców. Nawet jeżeli wilki są wystawione na kontakt z człowiekiem bardzo wcześnie (jednak po 11-12 dniu życia), to nadal prezentują silną preferencję dla tego samego gatunku lub psów (Frank i Frank 1982). Wczesna ekspozycja na ludzi może w jakimś stopniu temu przeciwdziałać, jednak nawet wtedy, nie jest w stanie odwrócić tego procesu. Młode wilka socjalizowane z człowiekiem w 4-6 dnia życia, prezentowały brak zainteresowania opiekunem w obecności psa (Gacsi et.al.2005). Odnosząc to do psów, wydaje się niezwykle ważne, żeby podkreślić, że psy socjalizowane w podobny sposób, preferują kontakt z człowiekiem, w sytuacji, w której mogą wybrać psa.
Wczesna ekspozycja na człowieka umożliwia rozwój relacji wilk-człowiek, prawdopodobnie jednak relacje wewnątrzgatunkowe i międzygatunkowe konkurują ze sobą. Bodźce pochodzące od człowieka są efektywne tylko jeśli występują wyłącznie a ekspozycja
na osobnika tego samego gatunku ma potencjał, by przesłonić powyższe.
Obszerna praca w laboratorium Scotta dostarczyła dowodu na występowanie przedłużonego okresu socjalizacji u psów, w porównaniu z wilkami. Psy mogą być socjalizowane aż do 8-14 tygodnia życia (Freedman et.al. 1961). To wydłużenie okresu jest prawdopodobnie wynikiem procesów selekcji. Podobne procesy były zaobserwowane u lisów selekcjonowanych
pod kątem „oswojonego” zachowania. 40 lat selekcji tego gatunku spowodowało powstanie wrażliwego okresu o zdwojonym czasie trwania i zakłada się, że pojawienie się strachu około 10 tygodnia życia zapowiada koniec tego okresu (Belyaev e.t.al. 1985).
Uczenie się u psa może pojawić się w czasie relatywnie krótkiej ekspozycji na bodziec. Istnieje dowód eksperymentalny, że socjalizacja psa z człowiekiem, może nastąpić
na podstawie kilkuminutowych interakcji w ciągu dnia, w tym nawet z pasywnym eksperymentatorem, który jedynie utrzymywał kontakt wzrokowy ze szczeniakiem przez kilka minut, w ciągu kilku dni (Scott i Fuller 1965). Niestety, bardzo mało jest dowodów określających specyfikę tego procesu oraz czy i jaką rolę odgrywają tu czynniki genetyczne. W eksperymentach brakuje wskazania czy ekspozycja na podobną liczbę ludzkiej lub psiej stymulacji prowadzi psy do prezentowania szczególnej preferencji dla jednego z gatunków. Nie byłoby zaskakujące, gdyby znaleziono pewne modyfikacje genetyczne na rzecz preferencji ludzi.
W rezultacie interakcji, szczeniaki nie tylko stają się członkami grupy, ale również rozwijają w niej zindywidualizowane relacje. To oznacza, że młode postrzega grupę nie tylko jako zgrupowanie podobnych zwierząt, ale również jako jednostkę społeczną utworzoną
z indywidualnych jednostek. Rozwój hierarchii w grupie zakłada pewien rodzaj zdolności kategoryzacji. Co ciekawe, 5 tygodniowe młode wilka preferuje opiekuna, zamiast osoby obcej, ale nie zaobserwowano tego u szczeniaków, chociaż to niekoniecznie oznacza,
że w tym wieku nie były one zdolne do rozróżniania ludzi.
Zazwyczaj zakłada się, że wzrost unikania (strachu) wobec nowych bodźców sygnalizuje koniec wrażliwego okresu dlatego że, ogranicza ekspozycję na nowe doświadczenia.
Od strony funkcjonalnej, ta zmiana w zachowaniu odgrywa dużą rolę w utrzymywaniu szczeniaków w grupie. Jednakże, modele mechanistyczne zakończenia wrażliwego okresu pozostawiają jeszcze wiele pytań bez odpowiedzi. W modelu Scotta i Fullera wzrastanie unikania jest określane jako wynik procesów wewnętrznych (dojrzewania). Jest to oparte
na odkryciu, że psy intensywnie unikają ludzi, jeśli nie mają żadnego doświadczenia
w kontakcie z nimi do 14 tygodnia życia. Jednak unikanie nowych bodźców może być rezultatem procesów uczenia się. Nie można zapominać, że szczeniaki uczą się tego, z czym mają do czynienia w tym okresie. Zatem psy, które nie miały doświadczenia z ludźmi uczą się, że nie są oni częścią ich środowiska społecznego i nie rozwijają umiejętności radzenia sobie w kontakcie z człowiekiem. To założenie koresponduje z modelem okresu wrażliwego, który zakłada, że jego zakończenie nastaje wówczas, gdy zostają ustalone wstępne struktury referencyjne i system zebrał maksymalną ilość informacji, jaka może być przechowywana.
To pozwala szczeniakom łatwo wybierać pomiędzy znanym i nieznanym. W tym modelu unikanie byłoby pośrednim rezultatem braku doświadczenia w trakcie trwania wrażliwego okresu.
W kontekście tych argumentów, przedłużenie okresu wrażliwego poprzez selekcję budzi ciekawe pytania. Najoszczędniejsze założenie byłoby takie, że selekcja spowodowała opóźnienie się rozwoju, stąd zachowanie unikania pojawiło się później. Alternatywnie, można podsumować, że selekcja wpłynęła na szybkość ustalania się struktur referencyjnych,
co mogło spowodować utrzymanie aktywności związanej z poszukiwaniem/dążeniem.
Opóźnienie w zamknięciu się struktur referencyjnych pokazuje bardzo przydatne dopasowanie się systemu do złożoności środowiska społecznego, którego członkami są dwa różne gatunki. Tylko dalsze badania nad psami, wilkami czy lisami mogą pokazać,
które z tych założeń są najbardziej prawdopodobne.
Silne unikanie pojawia się tylko u szczeniąt, które nie miały żadnego kontaktu z człowiekiem. Natomiast już choćby najmniejszy kontakt z nim jest wystarczający, by zredukować poziom ostrożności (Stanley i Elliot 1962) i te psy zachowują zdolność do rozwijania kontaktów społecznych z obcymi, już po zakończeniu wrażliwego okresu.
Scott i Fuller przedstawili również pojęcie optymalnego okresu socjalizacji. Nawiązali
do tego, że najlepsze rezultaty można otrzymać wówczas, gdy socjalizacja psów odbywa się pomiędzy 6-8 tygodniem życia lub 1-2 tygodnie od tego czasu (Scott 1986). W tym czasie szczeniak powinien doświadczyć kontaktu zarówno z osobnikami swojego gatunku,
jak i obcego gatunku, by móc prezentować „normalne” społeczne zachowanie. Szczeniak powinien również poznać w tym czasie nowe miejsce zamieszkania, związane z człowiekiem, ale również spędzić wystarczająco dużo czasu w swojej pierwotnej grupie, by móc zyskać doświadczenie społeczne z osobnikami tego samego gatunku. Scott i Fuller wiele razy podkreślali, że długość faz rozwoju jest określana w różny sposób z powodu zarówno czynników genetycznych, jak i środowiskowych, jednak ich duży nacisk na optymalny okres socjalizacji opierał się na ogólnym rozumieniu, że szczeniaki powinny być zabrane
z pierwotnej grupy w 8 tygodniu życia lub wcześniej. Ta teoria nie sprawdzała się
w przypadku wolniej rozwijających się ras. Nie ma również dowodów na to, że w tym czasie socjalizacja byłaby właściwa dla poszczególnych osobników. W większości, socjalizacja szczeniaka z jedną osobą przekłada się na umiejętność socjalizowania się, bez większych trudności, z innymi ludźmi. Jest jednak wskazane, by hodowcy dostarczali szczeniakom różnorodnego kontaktu z ludźmi, włączając w to kontakt z dziećmi i osobami które wyglądają inaczej. Zatem nie ma potrzeby, by spieszyć się z adopcją szczeniaka i izolowaniem go
od jego pierwotnej rodziny, jeżeli nowy właściciel nie może zaoferować mu wystarczająco bogatego środowiska społecznego.
Tłumaczenie: Magdalena Grabowska
