Tekst stanowi fragment książki Adama Miklosiego Dog Behaviour, Evolution, and Cognition.
Tłumaczenie: Ewelina Włodarczyk
Złożona zabawa społeczna jest jednym z najbardziej niezwykłych zjawisk w rozwoju zachowania ssaków, jednak jej adaptacyjna funkcja ciągle pozostaje zagadką. Coppinger i Smith rozwinęli teorie sugerujące, że zabawa u ssaków bierze się z potrzeby przeorganizowania zachowania z jego neonatalnych form w formy dorosłe. Większość badaczy dodatkowo zwraca uwagę na koszt zabawy - wysiłek jaki jest wkładany w prezentacje tego zachowania, który może świadczyć o jego adaptacyjnej funkcji, różnej w zależności od gatunku i jego ekologi.
U ssaków społecznych posiadających złożone wzorce zachowania, zabawa może ułatwiać ustanowienie pewnej stałości wzorców, wyzwalać aktywność fizyczną i umysłową oraz tworzyć silne indywidualne więzi.
Funkcjonalne rozważania wynikających z zabawy korzyści wspiera fakt, że u psowatych ilość zabawy koreluje z socjalnością gatunku. U szakali i kojotów, które uważane są za mniej socjalne, zabawa zdarza się rzadziej niż u wilków i psów (Fox, 1971; Bekof, 1974, Feddersen-Petersen, 1991). Co więcej u kojotów i szakali, relacje hierarchiczne rozwijają się zanim wzrasta aktywność zabawowa, co sugeruje, że zabawa odgrywa jedynie niewielką rolę w ustanawianiu społecznych relacji.
U psów i wilków intensywna zabawa poprzedza ustanowienie społecznej hierarchii, co umożliwia tworzenie więzi niezależnie od późniejszych relacji. Niemniej jednak pomiędzy tymi dwoma gatunkami istnieją różnice. Po pierwsze, choć u obu gatunków osobniki dorosłe prezentują zachowania zabawowe, aktywność ta jest wyraźniejsza u psów. Dowody wskazują, że nie jest to zachowanie prezentowane jedynie w stosunku do ludzi, ale stanowi charakterystyczne zachowanie psów dorosłych. Warto jednak tutaj dodać, iż stwierdzenie, który gatunek 'ogólnie' bawi się więcej zależy od tego w jaki sposób zostaną porównane. Przykładowo Bekoff (1974) donosi o większej częstotliwości zabawy u beagli w porównaniu do wilków, podczas gdy pudle bawią się mniej niż wilki w tym samym wieku (Feddersen-Petersen, 1991). Po drugie istnieją różnice we wzorcach zachowań związanych z zabawą, odnoszące się zarówno do typu preferowanych zabaw jak i sygnałów wywołujących zabawę. Niestety nie ma badań porównawczych, ale wilki i psy mogą różnić się ‚projektem’ zachowań podejmowanych w zabawie (u wilków: „chowanego”, „berek”, „zapasy” (Packard 2003); u psów: pogoń za obiektem, konkurowanie o obiekt, uciekanie z obiektem lub próby zabrania go innemu osobnikowi czy przeciąganie obiektu (i więcej; patrz Mitchell and Tompson 1991). Beagle w sekwencje zabawy wplatają również wzorce zachowań seksualnych (np. wspinanie, przytrzymywanie łapami) czego nie obserwowano u wilków (Bekoff 1974). W trakcie zabawy psy i wilki używają też różnych sygnałów. Fedderson-Petersen (1991) pisze, że wilki prezentują wyraźne sygnały używając pyska, które definiuje jako „zabawę mimiczną” (mimic-play) czego wydają się nie robić pudle. Przeciwnie beagle z badań prowadzonych przez Bekoff’a (1974) używały większego zakresu sygnałów dla zainicjowania zabawy i skuteczniej niż wilki wywoływały reakcje u swoich towarzyszy. W obu badaniach zgodnie zauważono, że psy częściej używają szczekania jako sygnału zabawy, co nie było obserwowane u wilków.
Badając wzorce sygnałów zabawy Bekoff (1977) podkreślał, że niektóre sygnały zabawy mogą modyfikować efekt („znaczenie”) poprzednich lub kolejnych działań (metakomunikacja). Obserwując bawiące się psy i wilki, Bekoff (1995a) zauważył, że łuk zabawowy nie jest prezentowany przypadkowo, ale przed lub tuż po reakcji (ugryzienia). To daje możliwość właściwego zrozumienia tej właśnie reakcji przez partnera.
Fakt, że psy bawią się nie tylko z przedstawicielami własnego gatunku, ale również z ludźmi daje interesującą możliwość badania w jaki sposób odczytują sygnały prezentowane przez człowieka (co ciekawe, badania pokazują, że psy potrafią bawić się również z małpami i nie muszą się tego uczyć; Bolwig 1962.) Rooney i koledzy (2001) systematycznie testowali reakcje psów na różne sygnały zabawy (łuk zabawowy, wyskok do przodu, i obie reakcje prezentowane z zachętą słowną) Każdy sygnał (wybrany na podstawie wcześniejszych obserwacji zabaw psów z ludźmi) efektywnie wywoływał zabawę u psów. Ciekawe jest tu jednak pewne podobieństwo - wokalizacja ułatwia podjęcie zabawy zarówno w relacji z człowiekiem jak i w relacji pomiędzy samymi psami. Badania te dostarczyły również dowodów pokazujących, że psy mają zdolności rozumienia bardzo zróżnicowanych sygnałów zabawy. Prawdopodobnie jest to przejaw ontogenetycznej rytualizacji (Tomasello i Call 1997), sytuacji w której zachowanie staje się częścią sygnałów komunikacyjnych dzięki nawykowemu wykorzystywaniu ich w interakcji pomiędzy dwoma osobnikami. Może to również stanowić odpowiedź na pytanie dlaczego niektóre psy używają szczekania jako sygnału zabawy. Na wczesnym etapie rozwoju zabawy szczekanie prawdopodobnie było zachowaniem prezentowanym z powodu ekscytacji i pobudzenia. Później jednak, w miarę powtarzania się zabaw interakcyjnych, bawiące się osobniki mogły nauczyć się używać go jako sygnału. Możliwość wystąpienia ontogenetycznej rytualizacji utrudnia jednak sprawdzenie czy wizualne (fizyczne) podobieństwo sygnałów zabawy u ludzi i psów związane jest z ich efektywnością.
W literaturze często powtarza się teza, że zabawy w których występuje wygrany i przegrany zaburzają hierarchiczną relację pomiędzy ludźmi i ich psami (np. McBride 1995). Poza faktem, że nie ma żadnych danych potwierdzających to założenie (Rooney i Bradshaw 2003), można również stwierdzić, że jest ono sprzeczne z logiką gry, ponieważ o czym wspomniano wcześniej, u psów sygnały zabawy stanowią zapewnienie, że żadne ‚krzywdzące‘ zachowanie nie powinno być traktowane poważnie. Sama zabawa charakteryzuje się zamianą ról i zwierzęta unikają zabawy z osobnikami, które nie chcą zamieniać się rolami. Oczywiście nierzadko zdarza się i tak, że zabawowa interakcja zmienia się w poważną walkę, która faktycznie może zaburzyć relację. Jednak z punktu widzenia uczestników szczególnie znaczące wydaje się być utrzymywanie sygnalizowania zabawowych intencji, które osłabiają negatywny wpływ zabawowych interakcji na ogólną relacje. W tym miejscu warto jednak wspomnieć, że pomiędzy rasami psów mogą występować różnice związane z ograniczeniem zdolności prezentacji sygnałów zabawowych.
Mitchell i Tompson (1991) nieusatysfakcjonowani opisem złożonych zachowań zabawowych, stworzyli nowy model behawioralny. Zgodnie z nim w trakcie każdej społecznej zabawy, partnerzy zazwyczaj mają dwa zadania. Ich celem jest uczestnictwo w interakcji i cel ten realizują używając specyficznego wzorca zachowania (‚projekt’), ale dążą również do tego aby przyczynić się do wspólnego celu jakim jest utrzymanie aktywności zabawowej. Psy wchodzące ze sobą w interakcje mogą mieć indywidualne preferencje do udziału w niektórych projektach zabaw, który może, ale nie musi być zgodny z projektem aktualnie realizowanym przez partnerów. Tak więc zadaniem psów biorących udział w zabawie jest zarówno inicjowanie preferowanego projektu, jak również respektowanie przejawów innych projektów prezentowanych przez partnerów. Jeśli wszyscy uczestnicy zabawy inicjują ten sam projekt, zabawa może trwać długo (np. pies ucieka, człowiek goni), ale każdy jej uczestnik musi być gotowy zrezygnować ze swojego projektu lub też zachęcać innych, aby właśnie w jego się angażowali (Mitchell i Tompson 1991). Obserwacje zabaw pomiędzy psami i ludźmi pokazują, że zarówno jedni jak i drudzy nakłaniają i prowokują partnerów zabawy do utrzymania własnego projektu przez odmowę dalszego uczestnictwa lub utrudnianie zabawy, jednak tylko ludzie stosują manipulację (kontekst rozwojowy patrz Koda 2001). Zatem wygląda na to, że obie strony rozumieją nie tylko wspólny cel zabawy, ale również to, że ich własny cel może zostać zmieniony oraz to, że być może będą musiały swój cel zmienić. Mitchell i Thompson (1991) sugerują, że aktywność zabawowa u psów może być opisana w terminach odnoszących się do intencji, które zawierają cel/intencję do zaangażowania się w dany projekt oraz rozpoznanie podobnych celów/ intencji partnera. Podobnie argumentują Bekoff i Allen (1998). Według nich zabawa oferuje naturalny system zachowania, w którym mogą być badane problemy dotyczące intencjonalności. W sytuacjach konfliktowych bowiem niekorzystne jest ujawnianie przyszłych intencji, natomiast w interakcjach opartych na współpracy mogą być prezentowane wybrane umiejętności reprezentujące kategorie intencji. Zatem zabawa między psami a szczególnie zabawa z człowiekiem może zwiększać psie umiejętności wpływu na zachowanie innych określane w kategoriach intencji.
Rooney i inni (2000) porównał zabawę obiektem realizowaną pomiędzy dwoma psami oraz psem i człowiekiem. Odkrył, że te same psy były mniej rywalizujące i bardziej współpracujące w kontakcie z człowiekiem niż innymi psami. Psy częściej oferowały obiekt człowiekowi i szybciej były skłonne oddać mu posiadaną zabawkę. Różnice te, jak sugeruje autor, stanowią argument potwierdzający fakt, że zabawa między psami podlega innej behawioralnej kontroli niż zabawa z człowiekiem. Wspierając ten argument Rooney (2000) cytuje Biben’a (1982), który twierdzi, że społeczni myśliwi są mniej rywalizujący w trakcie zabawy obiektem. To sugeruje, że różnice obserwowane przez Rooney’a mogą być wyjaśnione przez brak współpracy związanej z polowaniem wśród psów jak również selekcja psów pod kątem współpracy z człowiekiem.
Choć model ten nie bierze pod uwagę możliwości współpracy polujących wilków, to pokazuje, że psy używają różnych mentalnych reprezentacji w realizacji zabaw z przedstawicielami własnego gatunku i ludźmi. Znajduje to również podkreślenie w stwierdzeniu, że psio - ludzka zabawa może oddziaływać na relacje pomiędzy partnerami (Rooney i Bradshaw 2003).
Wszystkie artykuły podlegają ochronie prawnej, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz. U. z 1994 nr 24 poz. 83 wraz z p. zm.) o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Używanie, kopiowanie, przetwarzanie, wykorzystywanie, publikowanie w Internecie i innych mediach artykułów ze stron, bez zgody autora jest zabronione.
